Yediğimiz ve içtiğimiz gıdaların tümü diyetimizi oluşturur. Yeterli ve dengeli beslenmeyi yaşam tarzı haline getirmeye diyet denir. Diyet sözcüğünün genel anlamı dışında birde özel anlamı vardır;
- Zayıflama diyeti,
- Diyabet diyeti,
- Gut diyeti,
- Kolesterol diyeti,
- Mide koruyucu diyet,gibi,çeşitli sağlık sorunlarının tedavisi amacıyla belirli bir süre için veya ömür boyu devam etmesi gerekli özel diyetler de söz konusudur.
Hastalığa bağlı özel diyet çeşitleri;
- Diyabet,
- Tansiyon,
- Sindirim sistem problemlerine uygun,
- Böbrek hastalıklarına uygun,
- Kalp-damar koruyucu,
- Karaciğer hastalıklarına uygun,
- Zayıflama,
- Şişmanlama,
Özel duruma yönelik özel diyet çeşitleri,
- Hamilelik,
- Emziklilik,
- 0-1 yaş arası beslenmeye yönelik,
- Oyun çağı çocuklara yönelik,
- Okul çağı çocuklara yönelik,
- Yaşlılara yönelik,
- Vejeteryanlara yönelik,
- Fast-food beslenmeye yönelik,
Bu özel diyetler hastalığa göre ise hastaya doktor tarafından teşhis konulduktan sonra diyetisyenler tarafından önerilmesi gerekir. Standart diyet yoktur ve her birey farklı olduğundan diyeti de farklı olmalıdır. Kişinin;
- Boyuna,
- Yaşına,
- Kilosuna,
- Cinsiyetine,
- Sağlık durumlarına
- Beslenme alışkanlıklarına,
- Sağlık durumlarına,
- Sosyo-ekonomik durumlarına,
- Fiziksel aktivite durumlarına,
- İnançlarına,
- Gelenek ve yöresel farklılıklarına,göre beslenme programı,diyet uzmanı tarafından hazırlanır.
Diyet programı belirli bir enerji üzerinden hazırlanmakta ve bu enerji hesaplanırken,
- Boy,
- Yaş,
- Cinsiyet,
- Kilo,
- Fiziksel aktivite düzeyi bilinmelidir.
Beslenme Programı düzenlenirken gerekli tüm değerleri açıklayacak olursak;
Boy Uzunluğu
Öncelikle boy uzunluğu enerji hesaplanmasında gereklidir.
- Boy uzunluğu ile metabolizma hızı doğrudan ilişkilidir,
- Uzun boylu kişilerin,metabolizma hızı,kısa boylu kişilere göre daha yüksektir.
Yaş
Yaş,enerji hesaplanmasında yine gereklidir,
- Yaş ile bazal metabolizma hızı doğrudan ilişkilidir,
- Yaş ilerledikçe,metabolizma hızı azaldığından kilo verme hızı daha yavaş olabilmekte,
- Kişilerin besin öğeleri ihtiyaçları yaşa göre de farklılık göstermektedir,
Örneğin; 18 yaş altı bireylerde,büyüme ve gelişme devam ettiğinden,metabolizma hızı yüksek olduğundan ve fiziksel aktiviteleri yüksek olabileceğinden,günlük alacakları enerjilerinin daha fazla olması gerekli. Aynı zamanda bu yaş grubunun besin öğeleri ihtiyaçları da farklılık gösterir. Süt ve süt grubu besinlerin ihtiyacının yüksek olması gibi.
Kilo
Kilo enerji hesaplanmasında gereklidir. Kilo fazlalığına yönelik olarak formülasyonda kullanım değişmektedir.
- Metabolizma hızı ile kilo doğrudan ilişkilidir,
- Kilo arttıkça vücut yüzey alanı arttığından metabolizma hızı ve enerji ihtiyaçları artar,
Cinsiyet
Cinsiyet de enerji hesaplanmasında gereklidir. Enerji harcamaları için geliştirilen formüller cinsiyete göre farklılık gösterir. Örneğin;Erkeklerin metabolizma hızı,kadınlara göre daha yüksektir,
Fiziksel Aktivite Durumuna Yönelik
Enerji hesaplanmasında son olarak fiziksel aktivite değerleri gereklidir. Her fiziksel aktivitenin belli bir katsayısı vardır.
- Harcanan Enerji = Metabolizma hızı ( BMH) + Termojenez + Fiziksel Aktivite
- Fiziksel aktivite arttıkça kişinin enerji harcaması artar,kişinin günlük alacağı enerji,hesaplanan enerjiye göre planlanır.
Diyet yazılırken enerji hesaplamasının yapılması gerekliliğini belirtmiştik. Diyet yazılırken sadece bunlar yeterli değildir. Diyetin kişi tarafından tam olarak yapılabilmesi ve yaşam tarzı haline getirilmesi için diğer kişisel ve toplumsal özellikler dikkate alınarak program düzenlenmeli. Bu özellikler,
Sosyo-Ekonomik Durum
Ülkemizde gelir seviyesi farklılaştıkça beslenme alışkanlıkları değişmekte. Özellikle,gelir seviyesi düştükçe,et ve et grubunun yerini genellikle ekmek ve ekmek grubu aldığından ve tüketimi arttığından,şişmanlık artmakta. Ancak,gelir seviyesi yükseldikçe hazır ve enerjisi yüksek gıdaların tüketimini artar ve buna bağlı şişmanlık artar.
Sağlık Durumu
Şişmanlık,birçok hastalığın temelinde yatar ayrıca başka hastalıkların sonucunda oluşur. Doktor tarafından başka bir hastalık ile birlikte şişmanlık teşhis edildikten sonra diyetisyen tarafından özel beslenme programı oluşturulmalıdır.
İnançlara Yönelik
Belirli dönemlerde beslenme programlarında farlılıklar vardır. Örneğin Müslümanların ramazan ayında yaklaşık 12 saat oruç tutmaları,Hristiyanların,Paskalyada hayvansal hiçbir besin tüketmemeleri,Musevilerin,hamursuz oruç tutmaları gibi.
Gelenek ve Yöresel Alışkanlıklar
Kişiler,yaşadıkları yörelerin,alışkanlıklarına,coğrafi yapılarına,geçim kaynaklarına ( tarım ve hayvancılık ),göre farklı beslenme alışkanlıklarına sahip olabilmekteler. Örneğin,Marmara,Ege ve Akdeniz bölgeleri genelde akdeniz tipi beslenmeyi yaşam tarzı haline getirilmişlerdir. Bu tip beslenmede özellikle,zeytinyağı tüketimi,balık ve küçük deniz hayvanları tüketimi,sebze ve meyve tüketimi daha fazla tercih edilmekteyken, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgesinde ise,bulgur,kurubaklagiller,tahıl,hayvansal besinler,daha fazla tercih edilmektedir, Karadeniz bölgesinde,sebze,tahıl,hayvansal besinler ( balık ),daha ön plandadır. İç Anadolu bölgesinde ise,tahıl,kurubaklagil,sebze ve meyve,tüketimi daha yüksektir.
Mesleki Faktörler
Kişilerin yaşam şekilleri,beslenme alışkanlıklarının biçimlenmesinde ön plana çıkar,Ev hanımları,herhangi bir işle uğraşmayan kişiler,öğrenciler,oturarak masa başında çalışanlar,ayakta yoğun çalışanlar,sürekli seyahat etme zorunluluğu olan kişiler,ağır aktivite yaparak çalışan kişiler (işçiler),çok fazla iş yemeğine katılma zorunluluğu olanlar,sanatçılar yani farklı meslek gruplarının beslenme alışkanlıkları ve öğün seçenekleri yetersiz veya dengesiz olabilir. Beslenme alışkanlıklarımız,damak tadımız,bebeklikten itibaren ailenin yönlendirmesi ile başlar.
Genelde ailenin beslenme alışkanlığı ile başlayıp çevrenin ve yaşam koşullarının farklılığı ile değişip olgunlaşır ve yaşam tarzı haline gelir belirli bir süreden sonra yaşam biçimlerindeki farklılıklar ve zorunluluklar beslenme alışkanlıklarının oturmasını sağlar. Kişiye özel diyet hazırlanırken tüm bu farklılıklar ile birlikte var olan beslenme alışkanlıkları göz önüne alınır,sağlıksız ve olumsuz olan beslenme alışkanlıkları değiştirilmeye çalışılır,bu değişiklikler yapılırken,kazandırılacak yeni beslenme alışkanlıkları kişiye uygun düzenlenir.
Sonuç olarak,hazırlanan özel diyet programı kişinin yaşam tarzı haline getirilecek,kolay yapılacak,yaşamı olumsuz etkilemeyecek,ekonomik olacak,diyete adaptasyonu sağlayacak,şekilde düzenlenir. Kişiye özel hazırlanan diyet programı ile istenilen ideal ve sağlıklı kiloya inme sağlanılır. Bu diyet programı kişinin yaşam tarzı haline geleceğinden verilen kiloların korunması rahatlıkla sağlanacaktır.
Dyt. Şengül sangu Talak