Genlerin hastalıklarla ilişkisi nedir?
Hastalıkların hemen hepsinin kökeninde genlerle ilgili bir problem yatar. Genler,kodladıkları proteinler aracılığıyla yiyecekleri ne kadar verimli sindirebildiğimiz,zehirleri ne derecede etkin zararsızlaştırdığımız,enfeksiyonlara ne kadar etkin cevap verebildiğimiz gibi olayları belirlerler. 4,000 ‘den fazla hastalık anne veya babamızdan aldığımız genlerdeki mutasyona uğramış genler sonucu oluşmaktadır. Kalp hastalıkları gibi pek genel hastalıklar ve kanserlerin çoğu çok sayıda gen arasındaki karmaşık alışveriş ve genlerle çevremizdeki faktörler arasındaki ilişkiler sonucu ortaya çıkar.
Bir gende mutasyon varsa,kodladığı protein de normal olmayacaktır. Bazı protein bozuklukları farkedilecek düzeyde sonuçlar doğurmaz iken diğer bazıları ciddi hastalıklara yol açabilir.
Sağlıklı bir vücutta binlerce protein,sürekli olarak,doğru miktarlarda,doğru yerlerde ilişkide bulunur ve her bir protein birer genin ürünüdür. Genler çeşitli şekillerde mutasyona uğrayabilirler yani bozulabilirler. En sık rastlanan gen hatası DNA daki tek bir baz değişimidir. Buna yanlış okuma (misspelling) denir. Bazen de çok uzun DNA bölgeleri çoğalırlar veya kaybolabilirler.
Bazı mutasyonlar sessiz kalırlar. Yani,kodladıkları proteinin ne yapısını ne de işlevini değiştirirler. Diğer bazı mutasyonlar proteinin yapısının değişmesine neden olurlar. Bazen protein işlevini yerine getirecek kadar normal ancak iyi kalitede değildir. Böyle bir durum orak hücreli kansızlık hastalığında oksijen taşıyan protein olan hemoglobinde görülür. Bazen de protein tamamen işlevsiz kalabilir. Belli bir mutasyonun sonucunda olacaklar sadece proteinin işlevinin nasıl engellendiğine değil,aynı zamanda o etkilenen proteinin yaşamsal önemine de bağlıdır.
Gen hataları ya ebeveynden alınır ya da daha sonra oluşur. Kalıtsal mutasyon vücudumuzdaki tüm hücrelerdeki DNA’da bulunur. Döl hücrelerinde de bulunduğu için bu mutasyonlar bir kuşaktan diğerine ve ebeveynden çocuğa iletilir. Hücreler her bölündüğünde de bu mutasyonlar kopyalanır. Edinsel mutasyonlar,diğer adıyla somatik mutasyonlar kişinin yaşamı sırasında oluşurlar. Kalıtsal mutasyonların tersine,bireysel olarak bazı hücrelerin DNA larında ortaya çıkarlar ve sadece bu hücrelerden bölünme ile oluşan hücrelere geçerler. Mutasyonlar genelde hücre bölünmesi yani hücrelerin kendi kopyalarını yapmak üzere ikiye bölünmeleri sırasında oluşurlar. Radyasyonlar ve toksinler gibi çevre faktörleri edinsel mutasyonların şeklini ve sıklığını etkiler.
Vücudumuzda mutasyonlar her an ve hemen her hücrede oluşur. Ancak her hücre bir sonraki kuşağa geçirmeden önce hataları tanıma ve tamir etme mekanizmalarına sahiptir. Ama hücrenin DNA tamir mekanizmaları hata yapabilir,veya aşırı yüklenmeden hataları kaçırabilir veya yaşlanmayla beraber verimini kaybetmeye başlar. İşte o zaman hatalar zamanla birikmeye başlar. Kalıtsal mutasyonlar döl hücrelerinin DNA larında taşınırlar. Bu döl hücreleri bebek oluşturmak için birleşince bebeğin tüm hücrelerinde bu mutasyonlar bulunacaktır.
Genler birer çift olarak bulunurlar. Bir teki anneden,diğer teki babadan gelir ve değişik özelliklerde olabilir . Bunların herbirine alel denir. Baskın olan alel normal olan alele galip gelir. Çekinik alel ise,eğer diğer alel kaybolur veya etkisizleşirse etkin olur. Örneğin kistik fibroz denilen ve solunum ve sindirim ile ilgili çok ciddi rahatsızlıklara neden olan hastalıkta anormal salgı yapımından sorumlu olan alel çekiniktir. Bu hastalıklı alellerden bir tanesini alan çocuk hasta olmaz çünkü normal alel galip gelir. Ancak bu kişi taşıyıcıdır ve kendi çocuğuna bu hastalıklı aleli geçirme şansı %50 dir. Eğer hem anne hem de baba taşıyıcı ise çocuğun her iki alelinin de hastalıklı olması ve dolayısıyla bu hastalığın ortaya çıkması şansı %25 dir. Çekinik mutasyonlar genelde çok nadir olsalar da bazı etnik gruplarda kistik fibroz ve orak hücreli anemi denilen kansızlık türü çok yaygındır.
Ancak pek çok hastalık ve özellik basit soyaçekim özellikleri göstermez. Çok çeşitli faktörler genlerin performanslarını etkilerler. Bütün mutasyona uğramış aleller hastalığa yol açmazlar. BRCA1 gibi baskın bir meme kanseri geni bile %100 değil %80 hastalık riski verir.
Kaynak:
www.acibademgenetik.com
Doç. Dr. Mustafa cengiz Yakıcıer